Vẻ đẹp có tồn tại như một thực thể chủ quan hay khách quan?

Chúng ta hãy bắt đầu với một cuộc thảo luận triết học về vẻ đẹp.

Câu chuyện bắt nguồn từ một sự việc nhỏ xảy ra hôm nay. Gần đây, trợ lý của tôi đang kinh doanh trao đổi ngọc trai, nên cô ấy luôn theo dõi các mẫu trang sức ngọc trai khác nhau và chia sẻ chúng trên mạng xã hội cá nhân của mình. Sáng nay, cô ấy đã chọn một món đồ trang sức mà cô ấy nghĩ là "không đẹp", nhưng trong mắt chúng tôi lại có một cảm giác thiết kế rất độc đáo. Từ đó, trong nhóm chat riêng của chúng tôi, đã xuất hiện một cuộc thảo luận xoay quanh khái niệm "vẻ đẹp".

Rõ ràng, vẻ đẹp không phải là một thứ có “tiêu chuẩn” cố định, bởi vì nó luôn được con người làm tiêu chuẩn để đánh giá. Tuy nhiên, cũng không thể phủ nhận rằng một số loại vẻ đẹp lại tồn tại một cách khách quan, ví dụ như phong cách kiến trúc thời kỳ Baroque, các tác phẩm nghệ thuật từ thời Phục hưng, tỷ lệ vàng Φ, hay thậm chí một hình tròn được tạo nên bởi con số vô hạn π...

Tuy nhiên, tất cả những cái gọi là "đẹp" này cũng không hẳn được mọi người công nhận là "đẹp". Thậm chí chính bản thân tôi, trong một giai đoạn nào đó, đã từng rất ghét các tác phẩm hội họa thuộc trường phái Baroque đại diện bởi Rubens - nhưng khi tuổi tác thay đổi, bây giờ tôi ngày càng yêu thích cách Rubens khắc họa chi tiết nhân vật, đến mức vượt qua cả khái niệm "con người" như một biểu tượng.

Như vậy, "vẻ đẹp" mang tính thời đại mạnh mẽ, mang tính cá nhân cao, và thậm chí còn thay đổi dựa trên trạng thái tâm lý hoặc cảm xúc ở các thời điểm khác nhau của mỗi cá nhân.

Tôi đã suy nghĩ rất nhiều và muốn giải thích ngắn gọn nhất về khái niệm "vẻ đẹp" hoặc "thẩm mỹ". Trong thế giới triết học, đây là một lĩnh vực mà nhiều nhà tư tưởng lớn đã nghiên cứu. Giống như bản chất của triết học, khái niệm "vẻ đẹp" cũng không có đáp án chuẩn mực, và thậm chí mỗi câu trả lời đều dường như đúng, nhưng lại mâu thuẫn lẫn nhau.

Phân loại lịch sử nghệ thuật thường dựa trên "phong cách". Ở đây, tôi muốn đề xuất bắn cá đổi xu một cách phân loại khác - theo dòng chảy triết học.

Thẩm mỹ thời cổ đại

Đây là giai đoạn mà triết học chưa tách biệt thành một ngành học riêng biệt. Tôi nhấn mạnh giai đoạn này vì tôi đã dành nhiều trang viết để bàn về "tính dục". Qua mối liên hệ giữa "tính dục" và các "biểu tượng", chúng ta có thể hiểu rõ hơn về thẩm mỹ thời cổ đại.

Thẩm mỹ cổ điển Hy Lạp

Vẻ đẹp là "chủ quan". Nhà triết học Hy Lạp đại diện, Plato, cho rằng vẻ đẹp không tồn tại trong thế giới vật chất, mà là sự tiếp cận vô tận của nhận thức con người đối với "vẻ đẹp". Khi nhắc đến Plato, không thể không nói đến khái niệm "ý tưởng": một nguyên mẫu hoặc mô hình vĩnh cửu, hoàn hảo, bất biến nằm ngoài thế giới vật chất. Mỗi người đều có một khái niệm trừu tượng trong nhận thức của mình, chẳng hạn như "ly nước". Ngay cả khi bạn không cầm một ly nước cụ thể nào trong tay, não bộ của bạn vẫn có thể vẽ ra hình dáng gần nhất với ý niệm "ly nước" của bạn. Và ý tưởng này lại khác nhau trong thế giới chủ quan của mỗi người. Vì vậy, **"vẻ đẹp" là khi các thực thể trong thế giới vật chất tiến gần tới mức tối đa với "ý tưởng" mà bạn tin tưởng_ —— ví dụ như kích thước bầu ngực, hay kích cỡ của dương vật..._

Vẻ đẹp là "hòa hợp". Ngược lại, Aristotle lại cho rằng vẻ đẹp là khách quan và được quyết định bởi các quy tắc, trật tự và hòa hợp. Nói cách khác, Aristotle cho rằng nghệ thuật tồn tại dựa trên lý thuyết "bắt chước" - tức là sự bắt chước và nâng tầm các sự vật trong thực tế. Chẳng hạn, bầu ngực của Hera đại diện cho thần tính nữ, và kích thước của nó trở thành một tiêu chuẩn "đẹp" theo nghĩa nào đó.

Một điều cần lưu ý là định nghĩa thẩm mỹ của Plato và Aristotle hoàn toàn ngược nhau, phần lớn là do Aristotle giải thích thẩm mỹ từ góc độ thần thánh —— những gì thần tạo ra chính là "đẹp", và vì vậy những "đẹp" đã tồn tại đều có thể tìm thấy lý do hợp lý trong bối cảnh tôn giáo. Trong khi đó, Plato lại là một người tiên phong chống lại thần học...

• Vậy vấn đề đầu tiên đặt ra là: "Vẻ đẹp" liệu có tồn tại như một thực thể chủ quan, hay chỉ đơn giản là một sự thật khách quan?

Thẩm mỹ thời trung cổ (Thần học)

Ba yếu tố của vẻ đẹp: "hoàn thiện", "tỷ lệ", "rõ nét".

Khi tôn giáo phát triển mạnh mẽ vào thời trung cổ, thẩm mỹ tự nhiên gắn liền với thần linh. Nhà thần học Thomas Aquinas, một triết gia người Ý, đã đưa ra khái niệm "ba yếu tố của vẻ đẹp", biến vẻ đẹp thành một chuẩn mực trực quan, giống như những bức tranh tường trên mái vòm nhà thờ miêu tả sự sáng tạo của Thiên Chúa.

Tôi muốn bổ sung thêm một khái niệm về "rõ nét". Theo nghĩa đen, "rõ nét" có thể ám chỉ màu sắc tươi sáng và kỹ thuật tương phản trong sáng tác nghệ thuật. Tuy nhiên, tôi muốn đưa ra một cách hiểu khác về "rõ nét" — đó là "ánh sáng và bóng tối". Xuyên suốt các tác phẩm nghệ thuật liên quan đến thần học thời trung cổ, ánh sáng thánh luôn là một yếu tố quan trọng. Ánh sáng tượng trưng cho sự thanh sạch và thần thánh, đồng thời tạo ra ranh giới giữa thiện và ác trong nghệ thuật. Mặc dù hiệu ứng Tyndall mới được đặt tên sau này, nhưng từ lâu con người đã coi sự kết hợp ánh sáng và bóng tối như một tiêu chuẩn của "vẻ đẹp".

Thẩm mỹ thời Phục hưng - Thời đại Khai sáng

Vẻ đẹp là "trải nghiệm niềm vui phi công dụng", "không khái niệm nhưng phổ quát", "không mục đích nhưng phù hợp mục đích", "bắt buộc chủ quan".

Đây là thói xấu của các nhà triết học, khi họ cố gắng diễn đạt một khái niệm vừa đơn giản vừa phức tạp bằng cách dùng ngôn ngữ ngắn gọn nhất, nhưng khi giải thích lại khiến người nghe cảm thấy như đang giải nén một gói dữ liệu khổng lồ đầy bẫy logic. Người đưa ra khái niệm này là triết gia Đức Immanuel Kant. Nói một cách dễ hiểu, theo Kant, "vẻ đẹp" hoàn toàn dựa trên trải nghiệm thẩm mỹ của chủ thể để xác nhận. Vẻ đẹp trông giống như một trải nghiệm cá nhân, dựa trên chủ nghĩa kinh nghiệm, ví dụ như một người sống từ bé trong vùng ngoại ô có núi non và sông nước sẽ cảm nhận thiên nhiên như một vẻ đẹp và cảm thấy niềm vui phát sinh từ sâu bên trong. Nhưng đồng thời, khi khái niệm "thẩm mỹ" được đưa vào, cái "đẹp" mà chúng ta cá nhân hóa lại mong muốn được người khác hiểu hoặc chia sẻ cùng cảm giác thẩm mỹ đó, dẫn đến việc thẩm mỹ có một tiêu chuẩn "phổ quát".

Vẻ đẹp là "sự thể hiện cảm tính của lý tưởng".

Dựa trên niềm vui giác quan, triết gia Đức Hegel bổ sung thêm một điều kiện: sự hiện thân của lý tưởng. Lý tưởng là hoàn toàn chủ quan, vượt xa sự thỏa mãn về mặt thể xác, và vẻ đẹp như một thực thể khách quan chỉ có thể trở thành "niềm đẹp đẽ" khi nó hòa hợp với chủ quan của cá nhân. Hegel giải thích khái niệm "vẻ đẹp" một cách mâu thuẫn và ẩn dụ: hòa hợp giữa lý trí và cảm xúc; giữa chủ quan và khách quan; giữa tổng quát và đặc thù. Nghĩa là, "vẻ đẹp" có thể tồn tại như một thực thể khách quan trước khi được nhận biết, nhưng nếu nó không gây được sự rung động với lý tưởng cá nhân thì cái "đẹp" đó không thực sự tồn tại —— gợi nhớ đến câu nói "khi bạn chưa nhìn hoa, hoa và bạn đều trở về cõi lặng."

• Vấn đề thứ hai đặt ra là: Nếu một cái "đẹp" không thể được cảm nhận bởi hầu hết mọi người, liệu ngoai hang anh 2025 nó có còn được xem là "đẹp" không?

Thẩm mỹ hiện đại và đương đại

Vẻ đẹp là "sự thoát khỏi ý chí".

Bắt đầu từ triết gia Schopenhauer, thẩm mỹ trở nên ngày càng trừu tượng. Schopenhauer có một quan điểm triết học quan tro choi truc tuyen trọng: ông cho rằng cội nguồn của nỗi đau khổ con người chính là "ham muốn". Chỉ có "vẻ đẹp" thực sự mới có thể giúp con người tạm thời thoát khỏi xiềng xích của ham muốn, từ đó giải phóng bản thân khỏi nỗi đau khổ do ý chí gây ra. Ví dụ, những người đắm chìm trong âm nhạc hoặc hội họa và bước vào trạng thái "flow" ("dòng chảy"), tạm thời quên đi cái "ta" và rời bỏ ham muốn, cũng có nghĩa là họ thoát khỏi sự ràng buộc của nỗi buồn.

Vẻ đẹp là "vẻ đẹp của sự sống".

Sau đó, có người không chỉ thách thức chủ nghĩa kiêng cữ của Schopenhauer, mà còn cả cái gọi là "vẻ đẹp thần thánh" trước đó. Đó là triết gia Nietzsche, người tuyên bố "Thượng đế đã chết". Nietzsche cho rằng chính sự sống chính là "đẹp". Khi sự sống đối mặt với tình dục, thách thức, đe dọa, thậm chí là cái chết, nó bộc lộ sức mạnh, xung đột và đam mê vốn có, và đó chính là tập hợp của "vẻ đẹp". Nietzsche cho rằng nghệ thuật là sự kết hợp giữa hai tinh thần đại diện cho các vị thần Hy Lạp cổ đại: say mê, hoang dã, phóng túng, hỗn loạn của thần Dionysus, và lý trí, trật tự, hài hòa của thần Apollo.

Vẻ đẹp là "sự hiện hữu của thế giới".

Triết gia Heidegger cho rằng "vẻ đẹp" giống như sự tái hiện của sự hài hòa theo cách nhìn của Aristotle, nhưng không hoàn toàn liên quan đến thần thánh. Chính vì sự tồn tại cụ thể của các vật chất, mang theo khái niệm "vẻ đẹp", con người mới có thể hiểu được ý nghĩa của "vẻ đẹp" và nhận thức về cách thế giới phát triển thông qua nghệ thuật. Ví dụ, một ngôi đền thờ thần Hy Lạp không chỉ là một tác phẩm kiến trúc nghệ thuật khách quan, mà còn là cầu nối giúp con người hiểu được sự tồn tại và chuyển biến của thẩm mỹ trong thế giới.

Vẻ đẹp là "ánh hào quang".

Triết gia Benjamin lần đầu tiên đề cập đến khái niệm "ánh hào quang" trong cuốn sách Tác phẩm nghệ thuật trong thời đại tái sản cơ khí. "Ánh hào quang" là gì, khó có thể giải thích ngắn gọn ở đây, nhưng có thể hiểu đơn giản là đặc tính độc đáo, lịch sử và bí ẩn của nghệ thuật. Trước khi máy ảnh và máy quay video được phát minh, nghệ thuật là duy nhất, không thể sao chép và tràn đầy tính độc đáo. Ví dụ, bức Mona Lisa treo tại Louvre là một biểu hiện khách quan của "vẻ đẹp", phù hợp với định nghĩa của "ánh hào quang"; nhưng khi công nghệ phát triển, Mona Lisa trở thành một bức ảnh với hàng tỉ điểm ảnh hiển thị chi tiết, dù nó vẫn giữ được sự độc đáo, nhưng khi mất đi tính bí ẩn, liệu cái "đẹp" đó còn được gọi là "đẹp" nữa không?

• Vấn đề thứ ba đặt ra là: Khi thời đại tiến xa hơn, AI sử dụng thuật toán để tạo ra những gì phù hợp nhất với nhận thức con người về "vẻ đẹp", liệu những tác phẩm hoàn toàn mất đi tính độc đáo, lịch sử và bí ẩn có còn được gọi là "đẹp" không?

Thẩm mỹ đương đại

Vẻ đẹp là "biểu tượng".

Tôi đồng tình với quan điểm triết học của Roland Barthes, một nhà phê bình văn học và triết gia. Ông cho rằng vẻ đẹp là sản phẩm của một hệ thống biểu tượng, có khả năng đánh thức nhận thức của con người về các biểu tượng của vẻ đẹp. Trong Quan điểm về tính dục, tôi đã đề cập nhiều đến "biểu tượng", một phần xuất phát từ khái niệm "biểu tượng" mà Roland Barthes đã trình bày. Điều thú vị là ở giai đoạn này, thẩm mỹ dường như quay về với ý tưởng của Plato về việc "tiếp cận vô tận ý tưởng của vẻ đẹp", nhưng Barthes lại cho rằng vẻ đẹp là khách quan và cần được định hình thông qua văn hóa, văn học và ngôn ngữ. Nghĩa là, chúng ta cần giáo dục để xây dựng một ý niệm về "vẻ đẹp" trong nhận thức.

Vẻ đẹp là "siêu thực".

Nhà xã hội học và triết gia Pháp Jean Baudrillard đã đưa thẩm mỹ ra khỏi phạm vi chủ quan và khách quan, vào một chiều kích trừu tượng hơn - siêu thực. Siêu thực không có nghĩa là "không thật", mà là một dạng "hình ảnh giả lập", theo ông, thẩm mỹ hiện đại không còn quan tâm đến sự thật, mà tạo ra các tác phẩm "thật hơn cả sự thật". Ví dụ như nghệ thuật trừu tượng, quan điểm thẩm mỹ cộng đồng, hay thậm chí là các tác phẩm do trí tuệ nhân tạo tạo ra.

• Vấn đề thứ tư đặt ra là: Nghệ thuật có thể tồn tại độc lập khỏi "con người" như một đối tượng thụ hưởng không, ví dụ như các tác phẩm hoàn toàn do trí tuệ nhân tạo tạo ra?

Ban đầu tôi chỉ định thảo luận ngắn gọn, nhưng cuối cùng lại có quá nhiều nội dung. Vậy thì, hãy biến cuộc thảo luận về "vẻ đẹp" thành một chuyên đề và dần dần khám phá thêm trong các bài viết sau nhé!